رباخواری و مجازات آن در قانون

افراد ممکن است  در زندگی روزمره خود و به دلیل احتیاج و اضطرار ناچارا به ربا روی بیاورند .رباخواری یک گناه کبیره می باشد که در قرآن از آن تحت عنوان جنگ با خدا و رسول خدا یاد شده است.رباخواری علاوه براینکه یک گناه می باشد به این جهت که در قانون مجازات اسلامی برای آن مجازات تعیین شده است ،جرم نیز می باشد.

رباخواری چیست؟

رباخواری حالتی است که فردی از دیگری وجه یا مال اضافی را دریافت می کند برای تحقق این جرم صرف توافق طرفین برای دریافت و پرداخت وجه اضافی کفایت می کند. قرآن کریم در سوره هاى نساء، آل عمران، بقره و روم ربا را عملى نامشروع و حرام قلمداد کرده است.علاوه بر آیات قرآنی ،روایت نیز بر نامشروع بودن و گناه بودن ربا دلالت دارند.قانون مجازات اسلامی در ماده ۵۹۵در تعریف ربا چنین بیان داشته است: هرگونه توافق بین دو یا چند نفر تحت هر قراردادی از قبیل بیع، قرض، صلح و امثال آن که جنسی را با شرط اضافه با همان جنس مکیل و موزون معامله کند یا اضافه بر مبلغ پرداختی، دریافت نماید، ربا محسوب و جرم شناخته می‌شود. بنابراین رباخواری علاوه براینکه گناه می باشد جرم نیز بوده و قابل مجازات می باشد.

اقسام ربا

ربا در اسلام دارای دو قسم ربا در قرض و ربا در معامله می باشد که در ادامه هریک را شرح می دهیم:
  1   . ربا در قرض:
رباى در قرض یعنى  این که کسى مبلغی پول  را  به دیگری قرض داده باشد و با دریافت کننده قرض شرطکند (توافق کند) که قرض گیرنده علاوه بر مبلغ اصلی ،مبلغی مازاد برآن را نیز در موقع پس دادن قرض بپردازد.مهم نیست که مبلغ مازاد چقدر باشد ممکن است کم باشد یا زیاد آنچه مهم است این است که مبلغ مازاد به هر اندازه ای باشد ربا محسوب می شود.حال ممکن است این سوال پیش بیاید که اگر قرض گیرنده با رضایت خود مبلغی مازاد را به طرف مقابل هبه کند آیا ربا محسوب می شودیا خیر؟در پاسخ به این سوال باید بگوییم برای اینکه مبلغ مازاد ربا محسوب بشود باید در دایره توافق و شرط قرار بگیرد و چون در اینجا توافقی از قبل حاصل نشده و قرض گیرنده به میل خود هبه کرده است ربا محسوب نمی شود. 
  2  . ربا در معامله:
ربا در معامله وقتی حاصل می شود که دو چیز به عنوان ثمن و مثمن از یک جنس در مقابل هم قرار بگیرند ولی مقدار یکی از آن دو بیشتر باشد .مثلا 15 کیلو برنج مرغوب در مقابل 12 کیلوبرنج متوسط .بنابراین آنچه در این نوع ربا مهم است جنس می باشد و در صورتی که زیاده ای در این میان رد و بدل شود ربا محسوب می شود.
نکته: هردوقسم ربا گناه بوده و مزموم شمرده شده است.

مصادیق ربا

مصادیق ربا همان اقسام و انواع ربا می باشد که  شامل ربا در قرض و ربا در معاملات می باشد و در قسمت بالا شرح داده شد.

انواع ربا در قانون اساسی

قانون اساسی در بند ۱ ماده ۱ قانون نحوه اجرای اصل ۴۹ قانون اساسی  ربا را دو نوع برشمردع است براساس این ماده ربا بر دو نوع است:

الف – ربای قرضی و آن بهره ای است که طبق شرط یا بنا بر روال، مقرض از مقترض دریافت نماید.
ب – ربای معاملی و آن زیاده ای است که یکی از طرفین معامله زائد بر عوض یا معوض از طرف دیگر دریافت کند به شرطی که عوضین، مکیل یا موزون و عرفا یا شرعا از جنس واحد باشند.

ارکان جرم ربا

جرم ربا مثل سایر جرائم دارای سه عنصر یا رکن قانونی،مادی و معنوی می باشد که در ادامه هریک را شرح می دهیم.

رکن قانونی جرم ربا

رکن قانونی جرم ربا ماه 595 قانون مجازات اسلامی می باشد براساس این ماده:هرنوع توافق بین دو یا چند نفر تحت هر قراردادی از قبیل بیع ،قرض،صلح  و امثال آن جنسی را به شرط اضافه با همان جنس مکیل وموزون معامله نماید و یا زائد بر مبلغ پرداختی،دریافت نماید ربا محسوب و جرم شناخته می شود .مرتکبین اعم از ربادهنده،رباگیرنده و واسطه بین آنها علاوه بر رد اضافه به صاحب مال به شش ماه تا سه سال حبس  و تا74 ضربه شلاق و  نیز معادل مال مورد ربا به عنوان جزای نقدی محکوم می گردند.
تبصره 1- در صورت معلوم نبودن صاحب مال،مال مورد ربا از مصادیق  مجهول المالک بوده و در اختیار ولی فقیه قرار خواهد گرفت.
تبصره 2-هرگاه ثابت شود ربادهنده در مقام پرداخت وجه یا مال اضافی مضطر بوده از مجازات مذکور در این ماده معاف خواهد شد.
تبصره 3- هرگاه قرارداد مذکور بین پدر و فرزند یا زن و شوهر منعقد شود یا مسلمان از کافر ربا دریافت کند مشمول مقررات این ماده نخواهد بود.
همچنین قانونگذار در اصل 49 قانون اساسی به جرم ربا پرداخته است براساس این اصل:: دولت موظف است ثروت هاي ناشي از ربا غصب، رشوه، اختلاس، سرقت، قمار، سود استفاده از موقوفات، سوء استفاده از مقاطعه كاري ها و معاملات دولتي، فروش زمينهاي موات و مباحات اصلي، دائر كردن اماكن فساد و ساير موارد غير مشروع را گرفته و به صاحب حق رد كند و درصورت معلوم نبودن او به بيت المال بدهد. اين حكم بايد با رسيدگي و تحقيق و ثبوت شرعي به وسيله دولت اجراء شود.

رکن مادی جرم ربا

برای اینکه جرم ربا محقق شود باید عملیا مادی که اصولا انجام فعل است صورت بگیرد ماده 595 قانون مجازات اسلامی رکن مادی جرم ربا را اعم از  دریافت کردن،پرداختن و واسطه شدن بین دریافت و پرداخت برشمرده است.
مرتکب جرم ربا با توجه به واژه دو یا چندنفر درصدر ماده 595 ،شخص حقیقی می باشد.و اگر معامله ربوی بین شخص حقیقی و حقوقی واقع شود مسئولیت کیفری متوجه شخص حقیقی می باشد.
در رابطه با واسطه گر معامله ربوی باید گفت که نقش واسطه گر همان معاونت در  جرم است كه ارتكاب ربا  به واسطه این فرد تسهيل مي ات شود اولا باید واسطه گری توسط او انجام شود و ثانیا می باید از سوی دو طرف معامله دریافت و پرداخت صورت بگیرد.
نکته:اگر معامله ربوی جرم قابل مجازات نباشد به مانند تبصره 2 و 3 ماده 595 قانون مجازات اسلامی،واسطه گری در آن هم قابل مجازات نمی باشد.
موضوع جرم ربا، مال متعلق به غیر یا همان ربا دهنده است كه بصورت مازاد بر اصل مطالبات طرف در معاملات ربوي مصداق پيدا مي كند.
نکته:برای اینکه ربای معاملی صورت بگیرد می بایست مالی که بین آنها رد و بدل می شود مربوط به طرفین معامله باشد و تعلق مال به ثالث سبب خروج از عنوان ربا می شود.
نکته:در صورتی که ربادهنده از اموالي كه با ديگران به نحوه اشاعه شريك است قرض ربوي دريافت كند ربا مصداق پيدا نخواهد كرد، چرا كه شخص نمي تواند به خودش ربا دهد و از طرفي جزء جزء مال مشاع متعلق به كليه شركاء نيز مي باشد.
لازم به ذکر است که جرم ربا از جمله جرایم مقید به نتیجه می باشد و اگر نتیجه موردنظر محقق نشود جرم ربا تحقق پیدا می کند.نتیجه این جرم رد و بدل کردن مال یا وجه می باشد.

رکن معنوی جرم ربا

جرائم می بایست علاوه بر رکن قانونی و رکن مادی دارای رکن قانونی نیز باشند به جز جرائم مادی صرف.جرم ربا به مانند  سایر جرائم دارای سوء نیت عام و خاص است . سوء نیت عام در جرم ربا همان قصد حصول توافق جهت انجام معامله و قرارداد بین شخص ربا دهنده و ربا گیرنده است و سوء نیت خاص تحصیل منفعت با شرط اضافه با همان جنس مکیل و موزون و یا دریافت کردن مبلغی زائد بر مبلغ پرداختی در قرض و وام و غیره است . در واقع بین عمل واقع شده می بایست رابطه علیت موجود باشد که همانا تحصیل مال یا نفعی است که مورد توافق قرار گرفته است.

شرایط تحقق جرم ربا و رباخواری

مقررات ماده ۵۹۵ قانون مجازات اسلامب حاکی است که عنصر ماده بزه ربا ممکن است به سه طریق محقق شود:
  پرداخت
  دریافت
 وساطت یا معاونت در عملیات ربوی
براساس  فقه و قانون تا زمانی که وجه اضافی دریافت نشود، ربا محقق نخواهد شد؛ بنابراین صرف توافق به اینکه شخصی وجهی را در قبال وجه اضافی به کسی بدهد، این عمل جرم نبوده و ربا نیست ملاک اخذ وجه است. در صورتی که ثابت شود دارنده چک آن را به عنوان ربا دریافت کرده حق مطالبه وجه آن چک را نداشته و باید به صادر کننده مسترد کند البته باید توجه داشت تا زمانی که وجه چک دریافت نشده است ربا محقق نمی‌شود. 
شرایط تحقق جرم ربا به قرار زیر می باشد:

الف) وجود توافق و تراضی بین طرفین

مطابق ماده، برای اینکه عمل ربا محقق شود، طرفین باید به صورت کتبی یا شفاهی، توافق نمایند که سود اضافه ای به مبلغ اصلی قرض اضافه شود. در غیر این‌ صورت، چنانچه علاوه‌ بر مبلغ مورد قرض، مقترض (قرض گیرنده)با میل و اختیار خود و به عنوان  هبه مبلغ مازادی را به مقرض (قرض دهنده) بپردازدچنین عملی ربا محسوب نمی‌شود.

ب) شرط اضافه

 شرط اضافه به این معنی  است که طرفین توافق کنند ، مبلغی اضافه را که از لحاظ اقتصادی نیز قابل توجه باشد، اضافه بر مبلغ قرض، به بدهی اضافه نمایند.(قرض گیرنده در موقع پرداخت مبلغ اصلی ،مبلغی اضافه برآن را به قرض دهنده بپردازد)

ج) دریافت سود اضافی توسط ربا گیرنده

مبلغ ربا باید توسط ربا دهنده داده شده و توسط ربا گیرنده دریافت شود. در غیر این‌‌ صورت حتی با پرداخت ربا دهنده، در صورتی که به قبض ربا گیرنده نرسد حتی در صورت توافق بر شرط اضافه در معامله‌ی ربوی، ربا صورت نمی‌‌گیرد. این شرط زمانی اهمیت پیدا می کند که به صرف دریافت سند پرداخت وجه مازاد (مانند دریافت چک و سفته) بدون گرفتن وجه یا مال موردنظر ربا تحقق پیدا نمی‌کند.بنابراین تا زمانی که مبلغ به قبض ربادهنده نرسد جرم ربا تحقق پیدا نمی کند.

_________________________________________________________________________________________

مشاوره با وکیل کیفری به صورت تلفنی و حضوری در داداپ

_________________________________________________________________________________________

تأثیر مرور زمان بر جرم ربا

مرور زمان به معنای گذشت مدت زمانی است که باعث ایجاد وضعیت حقوقی جدیدی می‌شود. بنابراین گذشت زمان می‌تواند در تعقیب مجرم و اجرای مجازات موثر باشد.مرور زمان جرائم غیرقابل گذشت در مواد 105 و 107 قانون مجازات اسلامی مشخص شده است.برای اینکه جرمی مشمول مرور زمان قرار بگیرد باید جرم تعزیری باشد با توجه به اینکه جرم ربا در ماده 595 قانون تعزیرات آمده است باید گفت که این جرم یک جرم تعزیری می باشد بنابراین مشمول مرور زمان تعقیب،صدور حکم و اجرا خواهد شد.البته نظری مخالفی وجوددارد که مرور زمان را مشمول جرم ربا نمی داند.

انواع مرور زمان بر جرم ربا از دید قانون

 مرور زمان در واقع مدتی است که بعد از آن  وضعیت جدیدی ایجاد شده و شاکی حق شکایت و تعقیب و اجرا را نخواهد داشت.مرور زمان  مقرر شده در قانون مجازات اسلامی بر سه قسم می باشد

1. مرور زمان شکایت :این قسم از مرور زمان مربوط به جرائم قابل گذشت می باشد و در خصوص جرم ربا که غیرقابل گذشت است مصداق پیدا نمی کند.مرور زمان شکایت 1 سال می باشد.
2. مرور زمان تعقیب :ابتدای مرور زمان تعقیب از تاریخ وقوع جرم و یا از تایخ آخرین اقدام تعقیبی یا تحقیقی تا انقضای مواعد مذکور در ماده 105 قانون مجازات اسلامی  به صدور حکم منتهی نشود.
3. مرور زمان اجرای حکم  :در صورتی که از تاریخ قطعیت حکم، حکم موردنظر اجرا نشود پس از انقضای مواعد مندرج در ماده 107 قانون مجازات اسلامی اجرای حکم موقوف می شود و امکان اجرای حکم وجود ندارد.

به چه معاملاتی معاملات ربوی گفته می شود؟

معاملات ربوی که شامل قرضی و عاملی می باشد در واقع معاملاتی هستند که دریافت کننده ربا بدون اینکه عملی را انجام دهد و تلاشی را کرده باشد مازادی را دریافت می کند که مستحق آن نمی باشد.
این عمل علاوه بر اینکه قبیح بوده ،در تبانی اقتصاد نیز موثر می باشد.

استثنائات جرم ربا

جرم ربا علاوه بر اینکه گناه کبیره می باشد در قانون مجازات اسلامی برای مرتکبین آن مجازات در نظر گرفته شده است .اما باید دانست که این جرم استثنائاتی دارد و قانونگذار در برخی حالات مرتکبین چنین عملی را مجازات نمی کند براساس تبصره 2 و 3 ماده 595 قانون مجازات اسلامی در صورتی که طرفین معامله ربوی زن و شوهر،پدر و فرزند و یا مسلمان و کافر باشند و یا ربا دادن از روی اضطرار باشد  حبس و جزای نقدی اعمال نمی شود.
تبصره 2-هرگاه ثابت شود ربادهنده در مقام پرداخت وجه یا مال اضافی مضطر بوده از مجازات مذکور در این ماده معاف خواهد شد.
تبصره 3- هرگاه قرارداد مذکور بین پدر و فرزند یا زن و شوهر منعقد شود یا مسلمان از کافر ربا دریافت کند مشمول مقررات این ماده نخواهد بود.

مجازات جرم ربا خواری

مجازات رباخواری در ماده 595 قانون مجازات اسلامی مشخص شده است که شامل شلاق،حبس و جزای نقدی می باشد .براساس این ماده:هرنوع توافق بین دو یا چند نفر تحت هر قراردادی از قبیل بیع ،قرض،صلح  و امثال آن جنسی را به شرط اضافه با همان جنس مکیل وموزون معامله نماید و یا زائد بر مبلغ پرداختی،دریافت نماید ربا محسوب و جرم شناخته می شود .مرتکبین اعم از ربادهنده،رباگیرنده و واسطه بین آنها علاوه بر رد اضافه به صاحب مال به شش ماه تا سه سال حبس و تا 74 ضربه شلاق  و نیز معادل مال مورد ربا به عنوان جزای نقدی محکوم می گردند.

جرم ربا خواری چگونه اثبات می شود؟

قانون مجازات اسلامی در بخش ادله اثبات جرم به شهادت شهود،اقرار و...اشاره نموده است.جرم رباخواری قابل اثبات از طریق اقرار و شهادت شهود و مطلعین می باشد البته مدارک و مستندات نیز علاوه بر جنبه اثباتی که دارند می توانند به علم قاضی نیز کمکم کننده باشند .لازم به ذکر است باتوجه به اینکه در این جرم رباگیرنده مدرکی را به ربادهنده نمی دهد و سندی را نیز امضا نمی کند اثبات این جرم دشوار می باشد.جرم رباخواری ازجمله جرایم غیرقابل گذشت می باشد به این معنا که با گذشت ربادهنده ،مسئولیت ربادهنده زائل نمی شود و از طرفی پیگیری و رسیدگی به این جرم نیا به شکایت شاکی خصوصی ندارد و مدعی العموم راسا می تواند تعقیب این جرم را برعهده بگیرد.

آیا اموال رباخوار توسط دادسرا توقیف می شود؟

رباخوار در معاملات ربوی وجه یا مال مازادی را دریافت می کند که در واقع مستحق آن نمی باشد.وجه یا مال مازاد قابل توقیف از طرف مراجع قضایی و دادسرا می باشد.
نکته:در صورتی که مازاد مورد توافق بین طرفین به صورت شرط غیرمالی باشد.این مازاد غیرمالی قابل توقیف نمی باشد.

نحوه یا اثبات و شکایت از جرم ربا خواری

برای اینکه جرم ربا محقق شود می بایست جنس کالاهای مورد معامله یکی باشد اما در این میان کیفیت اجناس ملاک نم باشد از سوی دیگر باید کالاهای رد و بدل شده میکل و موزون باشند و قابل اندازه گیری باشند.در نهایت آنچه مهم است این است که در این رد و بدل،زیاده ای دریافت و پرداخت شود.
در رباخواری طرفین به صورت شفاهی یا کتبی قراردادی را می بندند در صورت وجود قرارداد کتبی شرایط مشخص و برای اثبات جرم کافی است اما برای اثبات قرارداد شفاهی نیاز به شاهد یا شاهدان و بررسی های قضایی است. بر اساس قانون و شرع چون ربا دهنده هم مجرم محسوب می شود و بیشتر این قراردادها بصورت مخفی انجام میشود کشف این جرم سخت است. شرایط اثبات و شکایت از ربا خوار نیازمند مستندات محکمه پسند است. شرایط اثبات و شکایت از ربا خوار از لحاظ قانونی کمی پیچیده به نظر می رسد، برای اثبات ربا می توانید از مدارک کتبی، شهادت گواهان و شهادت افرادی که از قضیه اطلاع دارند استفاده نمایید. با توجه به اینکه  ربا دادن به صورت مخفیانه و در پوشش معاملات صوری انجام می شود اثبات کردن ربا خواری را با سختی مواجه خواهد کرد. بیشتر مواقع ربا گیرند هیچ سند و مدرکی را امضا نمی کند و در قبال پولی که به طرف می گیرد سفته و چک اصل و اضافه پول را می گیرد.
برای اقدام به شکایت از رباخوار می توان به دفاتر خدمات مراجعه کرد .پس از تنظیم شکایت نامه پرونده وارد مرحله رسیدگی در داسرا می شود.اگر منتهی به صدور کیفرخواست بشود ادامه رسیدگی در دادگاه صورت می گیرد.

دادگاه صالح برای رسیدگی به جرم ربا

رسیدگی به جرم رباخواری طبق ماده ۵۹۵ مجازات اسلامی بر عهده دادگاه عمومی و رسیدگی به اموالی که از طریق رباخواری جمع شده است براساس اصل 49 قانون اساسی و قانون آیین دادرسی کیفری  در صلاحیت دادگاه انقلاب است. مقامات قضایی در صورت عدم وجود شاکی هم می توانند موضوع ربا را بررسی و تعقیب کنند اصولا رسیدگی به این جرم بر عهده دادسرای عمومی و انقلاب است.
 براساس اصل 49:دولت موظف است ثروت های ناشی از ربا، غصب، رشوه، اختلاس، سرقت، قمار، سوء استفاده از مقاطعه کاری ها و معاملات دولتی، فروش زمین های موات و مباحات اصلی، دایر کردن اماکن فساد و سایر موارد غیر مشروع را گرفته و به صاحب حق رد کند و در صورت معلوم نبودن او به بیت المال بدهد. این حکم باید با رسیدگی و تحقیق و ثبوت شرعی به وسیله دولت اجرا شود.
ماده 3 قانون اجرای نحوه اجرای اصل 49 قانون اساسی مصوب 17/5/1367بیان می کند:
به منظور اجرای اصل 49 قانون اساسی ایران، شورای عالی قضائی موظف است: در مرکز هر یک از استان های کشور و شهرستان هایی که لازم بداند شعبه یا شعبی از دادگاه انقلاب را جهت رسیدگی و ثبوت شرعی دعاوی مطروحه معین نماید.
نکته: اگر شاکى رضایت بدهد. موقوفی حاصل نمی شود چون جرمی است که باعث بر هم زدن نظم عمومى می شود توسط دادستان پیگیرى و مجازات آن اجرا مى شود.
نکته:گذشت شاکی باعث صدور قرار موقوفی تعقیب نمی گردد.

بیشتر بخوانید: مجازات قاضی متخلف

مزیت مشاوره حقوقی با وکلای داداپ  برای شکایت از ربا خواری

باتوجه به ناآگاهی عامه مردم از جرم ربا و قوانین و مقررات آن ،بهتر است که برای شکایت در این خصوص از وکیل پایه یک دادگستری و باتجربه داداپ استفاده نمایند و علاوه بر صرفه جویی در زمان و هزینه ،به موفقیت در پرونده خود امیدوارتر باشند.
سخن پایانی:
رباخواری علاوه بر گناه بودن جرم نیز می باشد.جرم ربا غیرقابل گذشت می باشد و گذشت ربادهنده باعث توقف جریان دادرسی نمی شود.ربادادن نیز جرم می باشد البته اگر ربادهنده مضطر باشد از مجازات معاف می شود بنابراین اگر مضطر از دادن ربا بوده اید بهتر است بدانید که پیگیری این جرم باعث مجرم تلقی کردن و مجازات شما نمی شود و بهتر است که از رباخوار شکایت نموده و مجازات اورا از مراجع قضایی طلب نمایید زیرا مجازات این افراد می تواند علاوه بر جنبه تنبیهی ،جنبه پیشگیرانه نیز داشته باشد.