آیا فرار از زندان جرم است؟ مجازات آن چیست؟

در صورتی که فردی مرتکب جرم تعزیری شده باشد اگر مشمول تخفیف یا سایر نهادهای ارفاقی مانندمجازات های جایگزین حبس، تعلیق اجرای مجازات یا تعویق صدور حکم نشود، توسط مقام قضایی برای او حکم به مجازات حبس صادر می گردد، البته مجازات حبس فقط مختص جرائم تعزیری نبوده بلکه مرتکب در برخی جرائم حدی مثل سرقت حدی در مرتبه سوم، به حبس محکوم می شود. با صدور حکم حبس و اجرای آن توسط دادستان مجری حکم، مجرم محکوم به گذارندن مدت تعیین شد در زندان یا همان ندامتگاه می شود و می بایست در طی مدت تعیین شده تحت نظارت و تدابیر اتخاذ شده قرار گرفته و زندان را بدون کسب اجازه از مقامات ذی صلاح ترک نکند وگرنه فراری از زندان محسوب شده و محکوم به مجازات مقرر قانونی خواهد شد. در مقاله پیش رو به جرم فرار از زندان و مجازات مقرر قانونی در خصوص این جرم خواهیم پرداخت.

جرم فرار از زندان

 زندان به عنوان مکانی جهت محدود کردن آزادی افراد، جایی است که برای محکومان به حبس در نظر گرفته شده است و محکومان به حبس ناچارند تا پایان مدت حبس و گاهی تا پایان مدت عمر در این مکان بسر ببرند.فرار از زندان از لحاظ شکل متفاوت از فرار از بازداشتگاه می باشد زیرا زندانی فردی است که محکومیت وی قطعی شده و صدور حکم برای وی صورت گرفته است در حالی که فرد بازداشت شده متهم به ارتکاب جرم است و هنوز حکم قطعی در خصوص اتهامات او صادر نشده است اما حکم قانونی این دو رفتار مجرمانه باهم تفاوتی ندارد.حال سوال این است که اگر محکوم به حبس از زندان فرار کند یا پس از اتمام مرخصی به زندان بازنگردد مرتکب جرم شده است؟ پاسخ این است به دلیل اینکه مجازات حبس برای اصلاح و محدویت مجرم درنظر گرفته شده است و با فرار از زندان به صورت غیرقانونی، اجرای حکم با نقص مواجه شده، اصلاح مرتکب صورت نگرفته و چه بسا حضور چنین فردی صدمات اجتماعی و جسمی برای سایرین ایجاد نماید لذا فراری از زندان براساس ماده 547 قانون مجازات اسلامی مجازات خواهد شد البته لازم به ذکر است محکوم به حبسی که در مرخصی به سر می برد اگر بعد از اتمام مرخصی به زندان بازنگردد براساس قانون در حکم فراری از زندان محسوب شده و به مجازات مقرر در ماده مذکور محکوم می شود.

نکته: فرار از بازداشتگاه نیز براساس ماده 547 قانون مجازات اسلامی جرم بوده واستناد به اینکه فرد مذکور تنها متهم بوده است نه مجرم، مانع از اجرای مجازات فراری نخواهد بود.

مجازات فرار از زندان

قانونگذار در ماده 547 قانون مجازات اسلامی مجازات فرار از زندان را مشخص کرده است براساس این ماده:

«هر زندانی که از زندان یا بازداشتگاه فرار نماید به شلاق تا (۷۴) ضربه یا سه تا شش ماه حبس محکوم میشود و اگر برای فرار درب زندان‌ را شکسته یا آن را خراب کرده باشد، علاوه بر تامین خسارت وارده به هر دو مجازات محکوم خواهد شد.»

تبصره - زندانیانی که مطابق آئین‌نامه زندانها به مرخصی رفته و خود را در موعد مقرر بدون عذر موجه معرفی ننمایند فراری محسوب و به‌مجازات فوق محکوم میگردند.

براساس این ماده، تفاوتی بین فرار کننده از زندان و بازداشتگاه وجود ندارد و هردوی این افراد به مجازات مقرر در ماده 547 محکوم خواهند شد. همچنین براساس تبصره این ماده، افرادی که از زندان فرار نکرده اما بعد از اتمام مرخصی به زندان بازنگشته اند در حکم فراری از زندان قلمداد شده و مجازات ماده 547 در مورد آنها اعمال خواهد شد.

نکته: با توجه به آنکه در ماده 547 ذکر شده حرف (یا) بین مجازات حبس و شلاق به کار رفته است، قاضی رسیدگی کننده مخیر به تعیین یکی از دو مجازات شلاق یا حبس برای فرار کننده است، مگر اینکه فرار همراه با شکستن یا تخریب درب زندان باشد که در این صورت هردو مجازات در حق مرتکب اعمال خواهد شد یعنی هم تا 74 ضربه شلاق و هم سه تا شش ماه حبس در انتظار وی خواهد بود و این مجازات جدای از الزام به جبران خسارت وارده است.

آیا عدم بازگشت به محل کار یا زندان  در خصوص محکومین رأی باز و یا عدم بازگشت به زندان در صورت تعویق اجرای حکم در حکم فرار از زندان است؟

نظریه مشورتی شماره ۷/۱۴۰۱/۷۴۰ مورخ ۱۴۰۱/۰۹/۲۳:

با عنایت به اینکه تبصره ماده ۵۴۷ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) مصوب ۱۳۷۵، عدم بازگشت زندانی به زندان پس از پایان مرخصی را تحت عنوان فرار از زندان جرم انگاری کرده است و با عنایت به اینکه شرایط اعطای مرخصی به زندانی در ماده ۵۲۰ قانون آیین دادرسی کیفری و مواد ۱۹۴ تا ۲۰۹ آیین‌نامه اجرایی سازمان زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور مصوب ۱۴۰۰ ریاست محترم قوه قضاییه بیان شده است و با در نظر قرار دادن این موضوع که در حال حاضر مستند به آیین‌نامه فوق‌الذکر (ماده ۱۷۵) برخی از محکومین به حبس با عنوان رأی باز و با سپردن تأمین، در خارج از زندان مشغول به کار می‌‌شوند و یا برخی با تعویق اجرای حکم (ماده ۵۰۲ قانون آیین دادرسی کیفری) از زندان خارج می‌شوند و سپس از حضور در محل کار یا بازگشت به زندان خودداری می‌کنند و سازمان زندان‌ها افراد فوق را با عنوان فراری به دادسرا معرفی می‌کند، آیا عدم بازگشت زندانی رأی باز یا زندانی که با تعویق اجرای حکم از زندان آزاد شده است، مستند به ماده ۵۴۷ پیش‌گفته تحت عنوان فرار از زندان قابل مجازات است؟

پاسخ اداره کل حقوقی قوه قضاییه:

به موجب تبصره ماده ۵۴۷ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) زندانیانی که مطابق آیین‌نامه سازمان زندان‌ها به مرخصی رفته و خود را در موعد مقرر بدون عذر موجه معرفی ننمایند فراری محسوب می‌شوند. مقررات مربوط به مرخصی محکومان نیز در ماده ۵۲۰ قانون آیین دادرسی کیفری و مواد ۱۹۲ تا ۲۰۹ آیین‌نامه اجرایی سازمان زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور مصوب ۱۴۰۰ پیش‌بینی شده است؛ بنابراین توسعه رفتار مجرمانه مذکور در تبصره ماده ۵۴۷ یادشده نسبت به محکومانی که در اجرای شق ۶ بند «ب» ماده یک آیین‌نامه پیش‌گفته در مراکز حرفه‌آموزی، تحصیل علوم و فنون و اشتغال یا زندان باز، با سپردن تأمین و خارج از زندان اشتغال به‌کار داشته و پس از اتمام ساعت کار، از بازگشت به ندامتگاه خودداری می‌کنند؛ همچنین نسبت به محکومان به حبسی که با احراز شرایط مقرر در ماده ۵۰۲ قانون پیش‌گفته، قرار تعویق اجرای مجازات آنها صادر شده است و پس از بهبودی، از بازگشت به ندامتگاه خودداری می‌کنند به دلیل آنکه در چنین وضعیتی محکوم در حال تحمل حبس و یا در حال مرخصی نیست؛ با عنایت به اصل تفسیر مضیق و منع قیاس در امور کیفری، موجه نیست. قابل ذکر است عبارت ذیل ماده ۱۸۲ آیین‌نامه سازمان زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور مصوب ۱۴۰۰ در مقام تعیین مصادیق مجرمانه نیست و صرفاً ناظر به اعمال تخلفات انضباطی محکومان است.

مرجع صالح در رسیدگی به جرم فرار از زندان

با توجه به اینکه مجازات مقرر قانونی برای فراری از زندان شلاق  تعزیری درجه 6 و حبس تعزیری درجه 7 می باشد و مجازات حبس مندرج در این ماده مطابق با ماده ۶۶ قانون مجازات اسلامی مشروط به عدم سابقه کیفری به مجازات جایگزین حبس تبدیل می شود. لذا مجازات شلاق تعیین کننده مرجع صالح در این خصوص است لذا پرونده ابتدا در دادسرا مورد رسیدگی قرار گرفته و پس از صدور کیفرخواست، وارد دادگاه جهت رسیدگی و صدور رأی خواهد شد.

مجازات اشخاص دخیل در فرار زندانی

افرادی که که با اهمال یا کمک خود زمینه فرار زندانی را فراهم می کنند نیز از نظر قانونگذار مجرم تلقی شده و بسته به اینکه چه مقام و جایگاهی داشته باشند محکوم به مجازات های مقرر قانونی خواهند شد. مواد 548-549-550 و 551 قانون مجازات اسلامی به تعیین مجازات برای این افراد پرداخته است :

•  ماده ۵۴۸ قانون مجازات اسلامی:هرگاه ماموری که موظف به حفظ یا ملازمت یا مراقبت متهم یا فرد زندانی بوده در انجام وظیفه مسامحه و اهمالی نماید که منجر به فرار‌ وی شود به شش ماه تا سه سال حبس یا جزای نقدی از سه تا هجده میلیون ریال محکوم خواهد شد.
• ماده ۵۴۹ قانون مجازات اسلامی:هر کس که مامور حفظ یا مراقبت یا ملازمت زندانی یا توقیف شده‌ای باشد و مساعدت در فرار نماید یا راه فرار او را تسهیل کند یا برای ‌فرار وی تبانی و مواضعه نماید به ترتیب ذیل مجازات خواهد شد:

الف – اگر توقیف شده متهم به جرمی باشد که مجازات آن اعدام یا رجم یا صلب است و یا زندانی به یکی از این مجازات‌ها محکوم شده ‌باشد به ‌سه تا ده سال حبس و اگر محکومیت محکوم‌ علیه حبس از ده سال به بالا باشد و یا توقیف شده متهم به جرمی باشد که مجازات آن حبس از ده سال به‌ بالاست به یک تا پنج سال حبس و چنانچه محکومیت زندانی و یا اتهام توقیف شده غیر از موارد فوق‌الذکر باشد به شش ماه تا سه سال حبس محکوم‌خواهد شد.

ب – اگر زندانی محکوم به قصاص یا توقیف شده متهم به قتل مستوجب قصاص باشد، عامل فرار موظف به تحویل دادن وی می‌باشد و در صورت‌ عدم تحویل زندانی می‌شود و تا تحویل وی در زندان باقی می‌ماند. و چنانچه متهم غیاباً محاکمه شده و برائت حاصل کند و یا قتل شبه عمد یا خطئی ‌تشخیص داده شود عامل فرار به مجازات تعیین شده در ذیل بند (‌الف) محکوم خواهد شد و اگر فراری فوت کند و یا تحویل وی ممتنع شود چنانچه‌ حکوم به قصاص باشد فراری دهنده به پرداخت دیه به اولیای دم مقتول محکوم خواهد شد.

ج – اگر متهم یا محکومی که فرار کرده محکوم به امر مالی یا دیه باشد عامل فرار علاوه بر مجازات تعیین شده در ذیل بند الف، ضامن پرداخت دیه‌ و مال محکومٌ به نیز خواهد بود.

• ماده ۵۵۰ قانون مجازات اسلامی:هر یک از مستخدمین و مامورین دولتی که طبق قانون مامور دستگیری کسی بوده و در اجرای وظیفه دستگیری مسامحه و اهمال (کوتاهی) کرده‌ باشد به پرداخت یکصد هزار تا پانصد هزار ریال جزای نقدی محکوم خواهد شد و چنانچه مسامحه و اهمال به قصد مساعدت (همکاری) بوده که منجر به فرار وی‌ شده باشد علاوه بر مجازات مذکور به حبس از شش ماه تا سه سال محکوم می‌شود.
• ماده ۵۵۱ قانون مجازات اسلامی: اگر عامل فرار از مامورین مذکور در ماده (۵۴۹) نباشد و عامداً موجبات فرار اشخاصی که قانوناً زندانی یا دستگیر شده‌اند را فراهم آورد به‌طریق ذیل مجازات خواهد شد:

الف – چنانچه زندانی محکوم به اعدام یا حبس دائم یا رجم (سنگسار) یا صلب (به دار آویختن) بوده مجازات او یک تا سه سال حبس و اگر زندانی متهم به جرمی بوده که ‌مجازات آن اعدام یا رجم یا صلب است مجازات از شش ماه تا دو سال حبس و چنانچه محکومیت زندانی و یا مجازات قانونی توقیف شده غیر از‌موارد فوق‌الذکر باشد مجازات او سه ماه تا یک سال حبس خواهد بود.

ب – اگر زندانی محکوم به قصاص باشد، عامل فرار موظف به تحویل دادن وی می‌باشد و در صورت عدم تحویل زندانی می‌شود و تا تحویل وی‌در زندان باقی می‌ماند. چنانچه فراری فوت کند و یا تحویل وی ممتنع شود فراری‌دهنده به پرداخت دیه به اولیای دم مقتول محکوم خواهد شد.

مجازات عدم بازگشت به زندان در صورت عذر موجه پس از اتمام مرخصی

براساس تبصره ماده 547، در صورتی فردی که به مرخصی رفته و به زندان بازنگشته به مجازات فرار از زندان محکوم خواهد شد که برای عدم بازگشت در موعد مقرر عذر موجه نداشته باشد، لذا در صورتی که بنابر معاذیر قانونی امکان بازگشت به زندان برای دریافت کننده مرخصی وجود نداشته باشد مجازاتی برای این فرد درنظر گرفته نمی شود.

سخن پایانی

فرار از زندان و بازداشتگاه جرم بوده و مرتکب به مجازات حبس یا شلاق تعزیری محکوم خواهد شد مگر اینکه برای فرار دست به تخریب و آسیب زده باشد که در این صورت علاوه بر جبران خسارت صورت گرفته به هردو مجازات در مورد فراری از زندان که همان حبس درجه ۷ و شلاق تعزیری  درجه ۶ است محکوم خواهد شد. همچنین بنابر قانون مجازات اسلامی عدم بازگشت به زندان پس از مرخصی در حکم فرار از زندان بوده و مجازات مقرر در خصوص فراری از زندان، برای چنین شخصی در نظر گرفته می شود.