داوری در دعاوی حقوقی(داوری در اختلافات)

اختلافات بین افراد ممکن است به دلایل مختلفی حاصل شود ،در پی بروز اختلاف است که افراد به دنبال راه چاره ای بوده تا بدین سبب اختلاف حاصل شده را مرتفع کنند.حل اختلاف ممکن است به طریق مراجعه به مراجع قضایی و یا غیرقضایی صورت بگیرد بنابراین مراجعه به محاکم و حل اختلاف از طریق قضایی تنها شیوه حل اختلاف نیست.مراجعه به مراجع غیر قضایی سبب سهولت در حل اختلاف و همچنین کاهش آمار پرونده های قضایی و هزینه های پرداختی توسط اشخاص می شود.ازجمله طرق حل اختلاف غیرقضایی ارجاع اختلاف به داور می باشد که این مهم در قانون آیین دادرسی مدنی نیز موردتوجه قرار گرفته است.در قانون آیین دارسی مدنی علاوه بر تعریف داور به مشخصات داور ،عزل داور ،امور قابل ارجاع به داور و پروسه داوری نیز پرداخته است.در خصوص داوری در دعاوی حقوقی باید گفت که داوری در این خصوص به معنای خارج کردن امور کیفری از فرآیند داوری بوده و مشمول اختلافات اشخاص در خصوص جبران خسارت و دریافت حقوق خود می باشد.

داوری چیست ؟

در صورتی که افراد با یکدیگر قرارداد و عقدی را منعقد کنند می تواند ضمن همان عقد یا به صورت جداگانه باهم به توافق برسند که اگر بین آنها در خصوص اجرای قرارداد اختلافی حاصل شود ،اختلاف حاصله با به داورهای تعیین شده و یا داوری که بعد از بروز اختلاف تعیین می کنند واگذار نمایند تا داور یا داورهای مربوطه به اختلاف رسیدگی کرده و صدور رای بنماید.
بنابراین داوری عبارت است از اینکه افراد جامعه، اختلافات بین خود را توسط یک یا چند نفر معتمد به انتخاب خود حل وفصل کنند.  داورهایی که برای حل اختلاف بین افراد تعیین می شوند ممکن است براساس توافق فی مابین افراد باشد و یا در صورت  عدم توافق براساس تعیین مراجع قضایی باشد. داوری سبب خروج روند رسیدگی به  اختلافات اشخاص از مراجع قضایی می شود. 
داوری به دو نوع اختیاری و اجباری تقسیم می شود.داوری اختلافی مربوط به زمانی است که داور براساس توافق طرفین تعیین شده است اما داوری اجباری براساس قانون می باشد ،مثل تعیین داور برای طلاق زوجین.
نکته: ارجاع اختلاف به داوری حتی میتواند پس از طرح اختلاف در مرجع قضایی نیز صورت بگیرد.

دعاوی حقوقی چیست ؟

دعاوی حقوقی در مقابل دعاوی کیفری قرار می گیرند،در دعاوی حقوقی هدف شخص از طرح دعوا دریافت حقوق از دسته رفته اش و جبران خسارت های متحمل شده می باشد در حالی که در دعوای کیفری پیگیری مجرم و به کیفر رساندن او اهمیت دارد.
موضوعات مختلفی برای طرح دعوای حقوقی وجود دارد که به چند مورد از آنها می پردازیم:

1. امورخانوده:طلاق ، ازدواج ، مهریه ، نفقه ، حضانت ،اجرت المثل و...
2. امور عقود و  قراردادها:: خرید و فروش ، اجاره و رهن ، و ....
3. سایر امور حقوقی: ارث ، مالکیت ، وصیت ،ارتفاق،انتفاع،وقف و...

داور در دعاوی حقوقی

حل و فصل اختلاف بین اشخاص می تواند به طرق مختلف ختم به خیر شود  و همیشه مراجعه به مراجع قضایی تنهاترین راه نیست.یکی از راه های حل و فصل اختلافات داوری است و برای حل دعوا یا اختلاف از طریق داوری باید ابتدا داور تعیین شود که انتخاب داور می تواند توسط طرفین دعوا صورت پذیرد و یا در صورتی که نتوانستند برای انتخاب وی توافق کنند می توانند از دادگاه یا فرد ثالثی بخواهند تا داور تعیین نمایند قانونگذار نیز برای سهولت در امر انتخاب داور شرایط قانونی که باید داور دارا باشد را در قانون بیان کرده است اما برخی از شرایطی که نباید داور داشته باشد حتی با توافق نیز تعیین آن فرد امکانپذیر نمی باشد.
براساس قانون آیین دارسی مدنی اشخاص زیر نمی توانند به عنوا داور تعیین شوند:

1. کسانی که اهلیت قانونی ندارند.مقصود از اهلیت در اینجا اهلیت استیفا می باشد
2. اشخاصی که به موجب حکم قطعی دادگاه و یا در اثر آن از داوری محروم شده اند.

 بنابراین ارجاع اختلاف به داور می تواند ضمن عقد یا عقد جداگانه ای باشد و یا اینکه پس از ارجاع اختلاف به مرجع قضایی  در هر مرحله از رسیدگی صورت بگیرد.در صورت ارجاع اختلاف به داور می بایست مدت داوری،مشخصات طرفین  و همچنین موضوع داوری مشخص شود.در صورتی که داور مشخص شده نتواند یا نخواهد به موضوع رسیدگی کند ،موضوع به داور یا داور دیگری که طرفین تعیین می کنند ارجاع داده می شود وگرنه حل اختلاف در این خصوص با دادگاه خواهد بود.
نکته:پس از تعیین داور یا داوران طرفین حق عزل را نخواهند داشت مگر اینکه در این خصوص به توافق برسند.
نکته:داوران ملزم به رعایت مقررات آیین دادرسی مدنی نمی باشند اما می بایست مقررات مربوز به داوری را رعایت کنند.

شرایط داور در قانون آیین دادرسی مدنی

برای اینکه شخصی برای سمت داوری تعیین شود می بایست اهلیت داشته و همچنین به حکم قطعی دادگاه یا در اثر ان حکم از داوری منع نشده باشد،فلذا حتی در صورت توافق طرفین نیز اگر فردی اهلیت نداشته یا منع قانونی داشته باشد نمی تواند به سمت داوری تعیین شود اما اگر ویژگی ها و شرایط ذیل را داشته باشد در صورت توافق طرفین می تواند به سمت داوری نائل شود و منع انتخاب او در صورت داشتن شرایط ذیل فقط در صورت انتخاب به حکم دادگاه است نه انتخاب و توافق طرفین.
براساس ماده 469 دادگاه نمی تواند اشخاص زیر را به سمت داور معین نماید مگر با تراضی طرفین:

1. کسانی که سن آنان کمتر از بیست و پنج سال تمام باشد.
2. کسانی که در دعوا ذی نفع باشند. 
3. کسانی که با یکی ازاصحاب دعوا قرابت نسبی یا سببی تا  درجه دوم از طبقه سوم داشته باشند.
4. کسانی که  قیم یا کفیل  یا وکیل یا مباشر امور  یکی از اصحاب دعوا می باشند یا یکی از اصحاب دعوا مباشر امور آنان باشند. 
5. کسانی که خود یا همسرانشان وراث یکی از اصحاب دعوا باشند.
6. کسانی که با یکی از  اصحاب یا با اشخاصی که قرابت سببی یا نسبی تا درجه دوم از طبقه سوم با یکی از اصحاب دعوا دارند در گذشته یا حال دادرسی کیفری داشته باشند.
7. کسانی که خود یا همسرانشان و یا یکی از اقربای قرابت سببی یا نسبی تا درجه دوم از طبقه سوم او با یکی از اصحاب دعوا یا زوجه و یا یکی از اقربای سببی یا نسبی تا درجه دوم از طبقه سوم او دادرسی مدنی دارند.

فرآیند داوری

برای اینکه داور نسبت به اختلاف مطرح شده رسیدگی نماید می باسیت ابتدا نسبت به داوری اعلام قبولی بنماید.همانطور که گفتیم انتخاب داور یا با طرفین است و یا توسط دادگاه.
براساس ماده ۴۵۹ قانون آیین دادرسی مدنی :در مواردی که طرفین معامله یا قرارداد متعهد به معرفی  داور شده اما داور یا داوران خود را معین نکرده باشند و در موقع بروز اختلاف نخواهند یا نتوانند در معرفی داور اختصاصی خود اقدام و یا در تعیین داور ثالث تراضی کنند و تعیین داور به دادگاه نیز محول نشده باشد، یک طرف می‌تواند داور خود را تعیین و به وسیله اظهارنامه رسمی به طرف مقابل معرفی و درخواست تعیین داور کند یا نسبت به تعیین داور ثالث تراضی کند. هر زمان تا انقضای مدت یادشده اقدام نشود، ذی‌نفع می‌تواند حسب مورد برای تعیین داور به دادگاه مراجعه کند.
نکته قابل توجه در انتخاب داور توسط دادگاه این است که دادگاه باید داوری را انتخاب کند که شرایط داوری را داشته باشد، ضمنا داور باید به قید قرعه از بین حداقل دو برابر افراد مورد نیاز تعیین شود.
پس از انتخاب داوران و پذیرش سمت از سوی آنان با ابلاغ موضوع دعوی، شرایط داوری و مشخصات داوران، امر داوری آغاز می‌شود. داوران موظفند با دعوت از طرفین و وکلای آنان و تشکیل جلسه به استماع ادعا‌ها و دفاعیات آنها پرداخته و به تعداد مورد نیاز برای رسیدگی به موضوع دعوی، جلسه تشکیل داده و در پایان به اتفاق یا اکثریت آرا اقدام به صدور رای کنند.
این رای به طرفین دعوی ابلاغ شده و پس از 20 روز در صورت عدم اعتراض، قطعیت یافته و ذی‌نفع می‌تواند از دادگاه ارجاع‌کننده دعوی به داوری یا دادگاهی که صلاحیت رسیدگی به اصل دعوا را دارد، درخواست صدور برگ اجراییه کند. اجرای رای نیز برابر مقررات قانونی است.

محل برگزاری داوری

در خصوص اینکه محل داوری کجاست و داوری در چه محلی انجام می شود باید گفت که محل آن برحسب توافق طرفین می باشد مگر اینکه در این خصوص توافق نباشد که در این خصوص دادگاهی که دستور ارجاع امر به داوری را داده است محل انجام داوری می باشد.البته ممکن است دادگاه محل دیگری را نیز تعیین نماید.

نحوه ارجاع اختلاف به داوری

نحوه ارجاع به داوری به این صورت است که ابتدا افراد باید به داوری مراجعه کنند .مراجعه به داور به این صورت است که یا طرفین معامله در ضمن معامله ملزم شده باشند که در صورت بروز هر اختلافی در خصوص مورد معامله باید به داوری مراجعه کنند و یا به موجب قراردادی جداگانه توافق نمایند که در صورت بروز اختلاف در مورد معامله بین طرفین به داوری مراجعه نمایند.تعیین داور توسط طرفین می تواند قبل یا بعد از بروز اختلاف باشد.
اگر طرفین نتوانند در اتخاب داور با یکدیگر توافق کنند انتخاب داور را می توانند به شخص ثالث یا دادگاه بسپارند که لازم به ذکر است که در قانون مشخصاتی که باید داور داشته باشد را بیان کرده است و اشخاصی که نمی توان به عنوان داور انتخاب کرد تا طرفین اختلاف بتوانند راحتتر داور تعیین کنند و بعد از تعیین و مراجعه به داور از وظایف داور یا داوران این است که با بررسی اختلاف به حل و فصل آن بپردازند .

حیطه صلاحیت و اختیارات داور

داوران در محدوده‌ موافقت‌نامه‌ داوری و مقررات داوری اقدام می نمایند و تابع مقررات آیین دادرسی مدنی نیستد البته لازم به ذکر است که داوران از رسیدگی به دعاوی ورشکستگی، دعاوی راجع به اصل نکاح و فسخ آن، طلاق و نسب ممنوع هستند و این امور قابل ارجاع به داوری نمی باشند.
نکته:داوری مربوط به امور حقوقی بوده لذا در امور کیفری و جرایم راه ندارد.در امور کیفری صلح و سازش وجود دارد نه داوری و صدور رای توسط داور .

عزل داور

بعد از اینکه داور یا داوران بین اشخاص تعیین شد طرفین حق عزل داور یا داوران مربوطه را ندارند مگر در صورت تراضی .براساس ماده 481 قانون آیین دادرسی مدنی در موارد زیر داوری از بین می رود:

1. تراضی کتبی طرفین دعوا 
2. بافوت یا حجر یکی از طرفین دعوا

علاوه بر این موارد، عوامل دیگری نیز موجب از بین رفتن داوری می‌شود از جمله:

1. انحلال شخص حقوقی
2. اقاله قرارداد اصلی
3. انتفای موضوع داوری

موضوعات غیر قابل داوری در قانون چیست؟
براساس ماده 496 قانون آیین دادرسی مدنی دعوای زیر قابل ارجاع به داوری نیستد:

1. دعوای ورشکستگی 
2. دعاوی راجع به  اصل نکاح،فسخ آن،طلاق و نسب

نکته:دعاوی کیفری قابل سازش و صلح بوده اما قابل ارجاع به داور نیستند.

سخن پایانی
حل و فصل اختلافات حقوقی بین اشخاص جهت دریافت حق و جبران خسارت می تواند از طریق ارجاع به داور نیز میسر شود  ارجاع امر به داوری ضمن عقد و قرارداد طرفین و یا قرارداد جداگانه ای شرط و توافق می شود البته ارجاع به داوری می تواند پس از طرح دعوا در مراجع قضایی و در هر مرحله از رسیدگی صورت بگیرد.انتخاب داور یا داوران یا با توافق طرفین بوده و یا اینکه توسط دادگاه تعیین می شود.اشخاص محجور و ممنوع به موجب حکم قانون نمی توانند به عنوان داور تعیین شوند.